Thiên môn dược liệu, tính vị quy kinh và công dụng

Cây thiên môn đông còn có tên gọi khác là thiên môn, dây tóc tiên, co sin sương (Thái), sùa sú tùng (Hmông), mè mằn, mằn săm (Tày), dù mác siam (Dao)…có vị ngọt, đắng, tính hàn Thiên môn đông là dược liệu quý, có tác dụng bồi bổ sức khỏe, nâng cao thể trạng và điều trị một số bệnh lý như tiểu đường, ho có đờm, miệng lở, đau nhức cơ thể do hư lao.

Tên gọi, chủng loại

Tên gọi khác: thiên môn đông, tút thiên nam, tóc tiên leo, dây tóc tiên, mè nằm, măn săm, co sin sương, sùa sú tùng.
Tên khoa học: Asparagus cochinchinensis.
Họ: cây thuộc họ Măng tây (Liliaceae.)

Mô tả cây

Thiên môn là một loại dây leo bụi, sống lâu năm thường dài từ 1 – 1,5m. Cây có rễ củ mềm, hình thoi, có cuống dài mọc thành chùm. Cây có rất nhiều cành mọc xoắn vào nhau tạo thành bụi dày, nhẵn và có gai. Những cành nhỏ của cây biến thành từng lá nhỏ dài từ 2 – 3cm, có hình lưỡi liềm. Lá thật của cây tiêu giảm thành từng vảy nhỏ.
Hoa của cây thiên môn có màu trắng mọc ở các kẽ lá, gồm có hoa đực và hoa cái riêng biệt. Quả cây là quả mọng hình cầu, đường kính 5 – 6mm, có màu đỏ khi chín. Mùa hoa từ tháng 3 – tháng 5, mùa quả từ tháng 6 – 9.

Phân bố, thu hái và chế biến

Phân bố: Cây mọc hoang và được trồng ở khắp nơi trong nước ta, để lấy rễ. Có khi được trồng trong chậu để làm cảnh. Nhiều nhất ở Cao Bằng, Lạng Sơn, Thanh Hoá, Bắc Thái, Nam Hà. Tại các nước khác cũng có: Trung Quốc, Triều Tiên, Nhật Bản.
Thu hoạch: Thu hoạch vào tháng 9- 10.
Chế biến
Rễ củ hái về, tẩm nước cho mềm (có khi người ta đồ chín cho mềm) rổi rút bỏ lõi, thái mỏng phơi hay sấy khô.
Chú ý khi tẩm nước đừng ngâm lâu quá, tác dụng sẽ kém. Vị lúc đầu ngọt, sau hơi đắng. Củ nào béo mẫm, vàng là tốt.

Thành phần hoá học

• Trong thiên môn đông có asparagin là một axit amin. Với nước sôi, asparagin có thể thuỷ phân để cho axit aspartic và amoniac.
• 30 saponin steroid đã được phát hiện và xác định, bao gồm 17 hợp chất mới tiềm năng.
• Ngoài ra còn có chất nhầy, tinh bột, sacaroza.

Tác dụng dược lý

• Chất asparagin có tác dụng lợi tiểu tiện.
• Chiết xuất giàu saponin của Thiên môn đông là một ứng cử viên tiềm năng để sử dụng trong việc giảm viêm trong hen suyễn thông qua việc ức chế sản xuất IgE đặc hiệu trong mô hình hen suyễn do ovalbumin, phục hồi cấu trúc mô bệnh học và ức chế các chất trung gian gây viêm.
• Chiết xuất từ rễ cho thấy khả năng chống oxy hóa mạnh như Vitamin C và có thể ngăn ngừa lão hóa bằng cách giảm các gốc tự do.
• Nghiên cứu khác cho thấy chiết xuất giàu saponin của kích thích các phản ứng chống viêm và điều hòa cholinergic muscarinic khi sử dụng tác dụng nhuận tràng của nó trong táo bón mạn tính của các mô hình do loperamid gây ra.

Công dụng và liều dùng

Công dụng

• Vị ngọt, hơi đắng, tính lạnh. Vào các kinh phế, thận.
• Có công dụng làm mát, bổ phổi, trừ các chứng khô khát, bón do nóng trong người. Chủ trị: ho khan, đờm dính, họng khô, ngực nóng, miệng khát, ruột ráo táo bón.

Liều dùng

Ngày dùng từ 6g đến 12g dạng thuốc sắc, thuốc cao hay thuốc bột. Thường phối hợp với các vị thuốc khác.